Znaki graniczne dawnego lasu Hochwald (pow. brzeski)
Dawny las Hochwald położony jest przy obecnej zachodniej granicy gminy Olszanka w powiecie brzeskim, na zachód wsi Przylesie, od południowej strony ograniczony drogą wojewódzką nr 401. W części lasu znajduje się obecnie Rezerwat przyrody Przylesie. Pierwotnie należał do uposażenia komandorii joannitów w Oleśnicy Małej, najpewniej przejęty został przez zakon wraz z innymi dobrami komandorii po zlikwidowanym w 1312 r. zakonie templariuszy. Pierwsza informacja o joannitach w Oleśnicy Małej pochodzi już z 1314 r.
W 2. poł. XV w. nastąpiła stagnacja w rozwoju gospodarczym komandorii spowodowana zapewne stratami podczas wojen husyckich. Efektem kryzysu było odstąpienie księciu brzeskiemu Fryderykowi I w 1485 r. dochodów z zakonnych wsi Bąków, Chwalibożyce, Bierzów i Młodoszowice oraz dwóch zakonnych lasów Hochwald i Rybno w zamian za zwolnienie zakonu z wszelkich powinności wobec władzy książęcej w domach Oleśnicy Małej i Tyńcu nad Ślęzą (…den hoenwald in unseren Briegischen weichbilde gelegen und den Walt Rybno der do ken Lichtenaw gehoret hat). W tym samym roku zakonnicy wyjednali od biskupa wrocławskiego Jana obniżenie dziesięcin z dóbr zakonnych i darowanie zaległych płatności. Od tego czasu las Hochwald był własnością książęcą, a potem (aż do 1918 r.) królewską (Königl. Forst Hochwald).
W ten sposób zachodnia granica lasu stała się wschodnią granicą obszarów dwóch zakonnych wsi Kłosów (Klosdorf) i Jaworów (Jauer), co opisane zostało w urbarzu dóbr komandorii z 1678 r. W opisie Kłosowa odnotowano, że Sonsten aber gränzet eβ gegen Mittag mit Jauer und Breylau, gegen aufgang mit dem Hochen waldt undt Bertzdorff. Natomiast opisując Jaworów zaznaczono, że las ten należy do księstwa brzeskiego, a obszar wiejski cały jest oznaczony znakami granicznymi (Sonsten Grenzet eβ gegen Aufgang der Sonne mit dem Hochen Waldt zu dem Fürsten Thumb Brieg gehörig […] Ist mit Gränzen umb undt umb Wohl versehen).
Wspomniane granice oznaczone zostały na XVIII-wiecznych mapach. Schematycznie ukazana zostały na mapie powiatu brzeskiego w atlasie Friedricha Bernharda Wernera (2. poł XVIII w.), nieco dokładniej na mapie Friedricha Wilhelma Karla von Schmettau (1789) i najprecyzyjniej na mapie autorstwa Christiana Friedricha von Wrede (Krieges Carte von Schlesien 1747-1753).
Pomimo transakcji zawartej z księciem brzeskim w 1485 r. przebieg zachodniej granicy lasu budził kontrowersje, o czym świadczy zapis z wizytacji komandorii w 1609 r. Wizytatorzy wskazali, że jedynym problemem dotyczącym oleśnickiego domu jest spór graniczny dotyczący lasu Hochwald (Waβ sonsten bey dieser Commenda für beschwerungen vorhanden sein möchten, Ist Ihnen auβer aines granizstreits unter dem Hochwaldt nichts wieβendt). We wspomnianym już urbarzu z 1678 r. zaznaczono, że wszystkie zakonne wsie są dobrze oznaczone różnego rodzaju znakami granicznymi, w tym kamieniami granicznymi (np. w opisie Jankowic: ist überall mit Gränz Zeichen, Reynen und Steinen wohl versehen).
Rewizje granic zakonnych dóbr przeprowadzono i w następnych latach, np. w 1710 r. W 1764 r. komtur oleśnicki Octavian von Sinzendorf zlecił swemu pełnomocnikowi Tobiasowi Johannowi Lithomisky’emu przeprowadzenie rewizji granic, ponieważ upłynęło 25 lat od poprzedniej, przeprowadzonej w 1739 r.
Oznaczanie granic kamiennymi znakami przeprowadzano także doraźnie. W 1699 r. z powodu sporu granicznego dotyczącego rozgraniczenia obszaru należącego do młyna w zakonnej wsi Kalinowa (Kallen) i wsi Witowice (Weigwitz) ustawiono kamienie graniczne, ponieważ z powodów pogodowych nie zachowały się żadne „solidne drzewa ze znakami granicznymi” (tüchtige Gränitzbäume).
Podobnie zaopatrzone w znaki graniczne były zakonne lasy. Przykładowo las Niederwald nad Oławą koło Niemila (Niehmen) otoczony był „bezspornymi” oznaczeniami w postaci drzew i kamieni (Ist mit Rainen, Bäumen und Steinen wegen der gränzen wohl versehen, und aller dingeβ unstrittig), a początek tej granicy wyznaczał kamień ustawiony między dwoma dębami (1678). Ten sam las od strony wsi Siecieborowice (Sitzmansdorf) i Drzemlikowice (Dremling) oddzielony był rowami granicznymi (mit sichtbahren gränzgraben Wohl versehen).
Stosunki własnościowe na tym obszarze zmieniły się po kasacie dóbr klasztornych w Prusach w 1810 r. W 1814 r. król Fryderyk Wilhelm III przekazał dobra należące wcześniej do komandorii joannitów w Oleśnicy Małej i Łosiowie generałowi Ludwigowi Yorck von Wartenburg. Dobra łosiowskie Yorckowie sprzedali w 1886 r., ale na zamku w Oleśnicy Małej siedzieli aż do 1945 r. Od tego czasu (1814) królewski las Hochwald (od 1918 r. państwowy) graniczył od zachodu ze świeckimi dobrami hrabiów Yorck von Wartenburg.
Długa historia lasu Hochwald znajduje odzwierciedlenie w zachowanych kamieniach granicznych wyznaczających jego obszar. Od zachodniej strony, której granica była przedmiotem sporu granicznego poświadczonego już na pocz. XVII w., zinwentaryzowano 22 kamienie. Na wschodniej granicy odnotowano 6 kamieni oraz rów graniczny, zaś od strony północnej tylko jeden kamień. Badania terenowe przeprowadzone na południowej granicy lasu nie dały żadnych rezultatów, czego przyczyną jest znaczne przekształcenie terenu, przez który przeprowadzono drogi i wzniesiono infrastrukturę gospodarczą.
Na podstawie cech formalnych można wyznaczyć pięć grup kamiennych znaków odróżniających się od siebie materiałem, wielkością, kształtem i rytami. Do grupy I można zaliczyć jeden, najstarszy, piaskowcowy kamień z wizerunkiem krzyża maltańskiego na licu ustawiony na zachodniej krawędzi lasu (I/1). Niewątpliwe związany jest on z oznaczeniem dóbr joannitów, którzy utracili te tereny w 1810 r., co stanowi terminus ante quem datowania kamienia. Las jednak został zbyty przez zakon już w 1485 r., więc przyjmując, że kamień ten postawiony został na granicy joannickiego jeszcze obszaru, należałby przyjąć, że powstał przed 1485 r. Istnieje takie prawdopodobieństwo, szczególnie biorąc pod uwagę stopień erozji kamienia, ale nie mając materiału porównawczego w postaci innych śląskich kamieni granicznych z XV w. trudno dowieść takiego datowania. Obiekt ten wykazuje za to pewne podobieństwa z nowożytnymi kamieniami granicznymi z Błażkowej (Blasdorf, 1577) i dwoma z okolic Szczytnej (Rückers,1574, 1579). sprowadzające się głównie do materiału (piaskowca) i podobnych rytów krzyży granicznych. Zakładając nowożytną proweniencję kamienia z wizerunkiem krzyża zakonnego należałoby przyjąć, że wyznaczał granicę dóbr wsi Kłosów granicznych z lasem Hochwald. O takim oznaczaniu dóbr komandorii oleśnickiej krzyżami maltańskimi na drzewach i kamieniach wspominał już Karl Stehr w 1845 r., a za nim Paul Neugebauer w 1924 r.
Drugą grupę kamieni tworzy 13 obiektów, podobnie jak kamień z krzyżem maltańskim, ustawionych po zachodniej stronie lasu oraz jeden na północnej granicy (II/1-14). Wykonane są z drobnoziarnistego, szarego granitu i charakteryzują się nieregularną, słabo lub częściowo obrobioną powierzchnią. W górnej części są płaskie, a w przekroju poziomym zbliżone do czworoboku lub wieloboku. W zamierzeniu zapewne równoramienne krzyże na górnej powierzchni ryte są płytko i niestarannie. Brak elementów pozwalających na ich datowanie (inskrypcje, herby) utrudnia określenie czasu ich powstania. Jednak fakt umieszczenia ich w tak dużej liczbie na zachodniej stronie lasu (przy całkowitym ich braku na wschodniej rubieży tego obszaru) świadczy o ich prawdopodobnym związku ze sporem granicznym między zakonem, a władzą książęcą, a od 1675 r. królewską. Spór ten, poświadczony źródłowo już w 1609 r. jako trwający od jakiegoś nieokreślonego czasu, ciągnąć się musiał co najmniej od XVI w. Podobnie obrobione kamienie o nieregularnym kształcie zbliżonym do czworoboku znajdują się w dawnym Kaiserwald (ob. Slavkovský les) w Kraju Karlovarskim w Czechach. Posiadają one inskrypcje i daty w przedziale od 1706 do 1786 r. Być może w podobny sposób należałoby datować kamienie z zachodniej strony lasu Hochwald. Fakt odnalezienia jednego obiektu z tej grupy na pólnocnej ścianie lasu świadczyłby za tym, że kamienie te ustawione były przez przedstawicieli władzy świeckiej, ponieważ las od północy nie graniczył z dobrami joannitów.
Grupę III (III/1-7) tworzą granitowe kamienie ustawione na zachodniej granicy lasu charakteryzujące się starannieszą obróbką materiału i regularną formą prostopadłościanu. W części widocznej nad powierzchnią gruntu przypominającą sześcian. Materiał, z jakiego powstały, gruboziarnisty, jasny granit jest odmienny od granitu, z jakiego wykonano słupki graniczne z grupy II. Wpisują się one w ciągłe oznakowanie linii granicznej, ale prawodopodnie pochodzą już okresu pokasacyjnego i ogólnie można je datować na XIX w. Warto jednak w tym miejscu zaznaczyć, że znajdują się one tylko na zachodniej, spornej granicy lasu. Mogłoby to sugerować jakieś regulacje granicy jeszcze w końcowym okresie funkcjonowania dóbr zakonnych (przed 1810 r.), albo unormowania spraw granicznych z nowymi właścicielami pojoannickich dóbr – rodziną Yorck von Wartenburg (po 1814 r.).
Odmienną charakterystykę posiadają kamienie wyznaczające wschodnią granicę lasu, tworzące grupę IV (IV/1-4). Są to wykonane z granitu dość wysokie słupki (40-59 cm) o zbliżonej szerokości (22-25 cm), głębokości (15-17 cm) i łukowatym zwieńczeniu. Trzy z nich ustawione zostały nad prowadopodobnymi rowami granicznymi (jednym z nich jest obecny ciek wodny Łężna). Rowy wykorzystywane na tym obszarze do celów limitacyjnych poświadczone są już co najmniej w XVII w. Opisany w urbarzu z 1687 r., znajdujący się nieopodal las Niederwald koło Niemila (Niehmen) oddzielony był od łąk należących do wsi Siecieborowice i Drzemlikowice dobrze widocznymi rowami granicznymi (gegen auf gang und Mittag, sind auch mit sichtbahren gränzgraben Wohl versehen). O stawianiu kamieni nad podobnymi rowami informuje zapis dotyczący granic joannickiego folwarku Kęszyce (Kanschwitz), którego granicę z polami wsi Łojowce (Louisdorf) wyznaczał rów o szerokości 7 stóp wiedeńskich (ok. 2,2 m) z ustawionymi kamieniami (…auf der seiten gegen Luiβdorffischen feldern ist der mit Rainsteinen und einem graben 7 Schueh bereith versehen, hinter welchem die rechte gränze gehet).
Trudno jest wyznaczyć chronologię należących do tej grupy obiektów. Swoją formą i wymiarami przypominają datowane, XVIII-wieczne kamienie cystersów i Hochbergów z Mniszego Lasu w Górach Izerskich (1708), elektora saskiego Friedricha Augusta (z lat 20. XVIII w.) na sasko-czeskiej granicy koło miejscowości Český Mlýn, cystersów w Czarnym Lesie koło Czadrowa (1733), Schaffgotschów koło Cieplic (1783), czy kamień z Gór Bardzkich z 1755 r. Są od nich jednak mniej starannie obrobione, a także posiadają na wierzchołkach mniejsze, mniej starannie i płytko ryte proste krzyże. Stąd, można by je ogólnie datować prawdopodobnie na okres 2. poł. XVIII – XIX w.
Ostatnią grupę kamieni tworzą trzy granitowe słupki z wyrytym owalem na jednej ze ścian, w którym farbą umieszczano zapewne numer znaku granicznego. Znajdują się one zarówno na wschodniej, jak i zachodniej granicy lasu i również umieszczone zostały w linii granicznej oznaczonej pozostałymi, starszymi znakami. Ustawione zostały przypuszczalnie w okresie od 2. poł. XIX do pocz. XX w. W tym czasie był to las królewski podlegający leśnictwu w Przylesiu (Konradswaldau), do którego należała usytuowana na południowym skraju lasu leśniczówka. Później nadzór nad tym obszarem (Staatsforst Hochwald) przeniesiono do Oławy i Stobrawy (Stoberau).
Granica lasu Hochwald, wyznaczona już w XV w., nadal pełni swoje funkcje. Linia wyznaczająca zachodnią cześć lasu jest granicą województw dolnośląskiego i opolskiego oraz powiatów strzelińskiego i brzeskiego. Od północnej strony rozdziela obszar gmin Skarbimierz i Olszanka.
W 2. poł. XV w. nastąpiła stagnacja w rozwoju gospodarczym komandorii spowodowana zapewne stratami podczas wojen husyckich. Efektem kryzysu było odstąpienie księciu brzeskiemu Fryderykowi I w 1485 r. dochodów z zakonnych wsi Bąków, Chwalibożyce, Bierzów i Młodoszowice oraz dwóch zakonnych lasów Hochwald i Rybno w zamian za zwolnienie zakonu z wszelkich powinności wobec władzy książęcej w domach Oleśnicy Małej i Tyńcu nad Ślęzą (…den hoenwald in unseren Briegischen weichbilde gelegen und den Walt Rybno der do ken Lichtenaw gehoret hat). W tym samym roku zakonnicy wyjednali od biskupa wrocławskiego Jana obniżenie dziesięcin z dóbr zakonnych i darowanie zaległych płatności. Od tego czasu las Hochwald był własnością książęcą, a potem (aż do 1918 r.) królewską (Königl. Forst Hochwald).
W ten sposób zachodnia granica lasu stała się wschodnią granicą obszarów dwóch zakonnych wsi Kłosów (Klosdorf) i Jaworów (Jauer), co opisane zostało w urbarzu dóbr komandorii z 1678 r. W opisie Kłosowa odnotowano, że Sonsten aber gränzet eβ gegen Mittag mit Jauer und Breylau, gegen aufgang mit dem Hochen waldt undt Bertzdorff. Natomiast opisując Jaworów zaznaczono, że las ten należy do księstwa brzeskiego, a obszar wiejski cały jest oznaczony znakami granicznymi (Sonsten Grenzet eβ gegen Aufgang der Sonne mit dem Hochen Waldt zu dem Fürsten Thumb Brieg gehörig […] Ist mit Gränzen umb undt umb Wohl versehen).
Wspomniane granice oznaczone zostały na XVIII-wiecznych mapach. Schematycznie ukazana zostały na mapie powiatu brzeskiego w atlasie Friedricha Bernharda Wernera (2. poł XVIII w.), nieco dokładniej na mapie Friedricha Wilhelma Karla von Schmettau (1789) i najprecyzyjniej na mapie autorstwa Christiana Friedricha von Wrede (Krieges Carte von Schlesien 1747-1753).
Pomimo transakcji zawartej z księciem brzeskim w 1485 r. przebieg zachodniej granicy lasu budził kontrowersje, o czym świadczy zapis z wizytacji komandorii w 1609 r. Wizytatorzy wskazali, że jedynym problemem dotyczącym oleśnickiego domu jest spór graniczny dotyczący lasu Hochwald (Waβ sonsten bey dieser Commenda für beschwerungen vorhanden sein möchten, Ist Ihnen auβer aines granizstreits unter dem Hochwaldt nichts wieβendt). We wspomnianym już urbarzu z 1678 r. zaznaczono, że wszystkie zakonne wsie są dobrze oznaczone różnego rodzaju znakami granicznymi, w tym kamieniami granicznymi (np. w opisie Jankowic: ist überall mit Gränz Zeichen, Reynen und Steinen wohl versehen).
Rewizje granic zakonnych dóbr przeprowadzono i w następnych latach, np. w 1710 r. W 1764 r. komtur oleśnicki Octavian von Sinzendorf zlecił swemu pełnomocnikowi Tobiasowi Johannowi Lithomisky’emu przeprowadzenie rewizji granic, ponieważ upłynęło 25 lat od poprzedniej, przeprowadzonej w 1739 r.
Oznaczanie granic kamiennymi znakami przeprowadzano także doraźnie. W 1699 r. z powodu sporu granicznego dotyczącego rozgraniczenia obszaru należącego do młyna w zakonnej wsi Kalinowa (Kallen) i wsi Witowice (Weigwitz) ustawiono kamienie graniczne, ponieważ z powodów pogodowych nie zachowały się żadne „solidne drzewa ze znakami granicznymi” (tüchtige Gränitzbäume).
Podobnie zaopatrzone w znaki graniczne były zakonne lasy. Przykładowo las Niederwald nad Oławą koło Niemila (Niehmen) otoczony był „bezspornymi” oznaczeniami w postaci drzew i kamieni (Ist mit Rainen, Bäumen und Steinen wegen der gränzen wohl versehen, und aller dingeβ unstrittig), a początek tej granicy wyznaczał kamień ustawiony między dwoma dębami (1678). Ten sam las od strony wsi Siecieborowice (Sitzmansdorf) i Drzemlikowice (Dremling) oddzielony był rowami granicznymi (mit sichtbahren gränzgraben Wohl versehen).
Stosunki własnościowe na tym obszarze zmieniły się po kasacie dóbr klasztornych w Prusach w 1810 r. W 1814 r. król Fryderyk Wilhelm III przekazał dobra należące wcześniej do komandorii joannitów w Oleśnicy Małej i Łosiowie generałowi Ludwigowi Yorck von Wartenburg. Dobra łosiowskie Yorckowie sprzedali w 1886 r., ale na zamku w Oleśnicy Małej siedzieli aż do 1945 r. Od tego czasu (1814) królewski las Hochwald (od 1918 r. państwowy) graniczył od zachodu ze świeckimi dobrami hrabiów Yorck von Wartenburg.
Długa historia lasu Hochwald znajduje odzwierciedlenie w zachowanych kamieniach granicznych wyznaczających jego obszar. Od zachodniej strony, której granica była przedmiotem sporu granicznego poświadczonego już na pocz. XVII w., zinwentaryzowano 22 kamienie. Na wschodniej granicy odnotowano 6 kamieni oraz rów graniczny, zaś od strony północnej tylko jeden kamień. Badania terenowe przeprowadzone na południowej granicy lasu nie dały żadnych rezultatów, czego przyczyną jest znaczne przekształcenie terenu, przez który przeprowadzono drogi i wzniesiono infrastrukturę gospodarczą.
Na podstawie cech formalnych można wyznaczyć pięć grup kamiennych znaków odróżniających się od siebie materiałem, wielkością, kształtem i rytami. Do grupy I można zaliczyć jeden, najstarszy, piaskowcowy kamień z wizerunkiem krzyża maltańskiego na licu ustawiony na zachodniej krawędzi lasu (I/1). Niewątpliwe związany jest on z oznaczeniem dóbr joannitów, którzy utracili te tereny w 1810 r., co stanowi terminus ante quem datowania kamienia. Las jednak został zbyty przez zakon już w 1485 r., więc przyjmując, że kamień ten postawiony został na granicy joannickiego jeszcze obszaru, należałby przyjąć, że powstał przed 1485 r. Istnieje takie prawdopodobieństwo, szczególnie biorąc pod uwagę stopień erozji kamienia, ale nie mając materiału porównawczego w postaci innych śląskich kamieni granicznych z XV w. trudno dowieść takiego datowania. Obiekt ten wykazuje za to pewne podobieństwa z nowożytnymi kamieniami granicznymi z Błażkowej (Blasdorf, 1577) i dwoma z okolic Szczytnej (Rückers,1574, 1579). sprowadzające się głównie do materiału (piaskowca) i podobnych rytów krzyży granicznych. Zakładając nowożytną proweniencję kamienia z wizerunkiem krzyża zakonnego należałoby przyjąć, że wyznaczał granicę dóbr wsi Kłosów granicznych z lasem Hochwald. O takim oznaczaniu dóbr komandorii oleśnickiej krzyżami maltańskimi na drzewach i kamieniach wspominał już Karl Stehr w 1845 r., a za nim Paul Neugebauer w 1924 r.
Drugą grupę kamieni tworzy 13 obiektów, podobnie jak kamień z krzyżem maltańskim, ustawionych po zachodniej stronie lasu oraz jeden na północnej granicy (II/1-14). Wykonane są z drobnoziarnistego, szarego granitu i charakteryzują się nieregularną, słabo lub częściowo obrobioną powierzchnią. W górnej części są płaskie, a w przekroju poziomym zbliżone do czworoboku lub wieloboku. W zamierzeniu zapewne równoramienne krzyże na górnej powierzchni ryte są płytko i niestarannie. Brak elementów pozwalających na ich datowanie (inskrypcje, herby) utrudnia określenie czasu ich powstania. Jednak fakt umieszczenia ich w tak dużej liczbie na zachodniej stronie lasu (przy całkowitym ich braku na wschodniej rubieży tego obszaru) świadczy o ich prawdopodobnym związku ze sporem granicznym między zakonem, a władzą książęcą, a od 1675 r. królewską. Spór ten, poświadczony źródłowo już w 1609 r. jako trwający od jakiegoś nieokreślonego czasu, ciągnąć się musiał co najmniej od XVI w. Podobnie obrobione kamienie o nieregularnym kształcie zbliżonym do czworoboku znajdują się w dawnym Kaiserwald (ob. Slavkovský les) w Kraju Karlovarskim w Czechach. Posiadają one inskrypcje i daty w przedziale od 1706 do 1786 r. Być może w podobny sposób należałoby datować kamienie z zachodniej strony lasu Hochwald. Fakt odnalezienia jednego obiektu z tej grupy na pólnocnej ścianie lasu świadczyłby za tym, że kamienie te ustawione były przez przedstawicieli władzy świeckiej, ponieważ las od północy nie graniczył z dobrami joannitów.
Grupę III (III/1-7) tworzą granitowe kamienie ustawione na zachodniej granicy lasu charakteryzujące się starannieszą obróbką materiału i regularną formą prostopadłościanu. W części widocznej nad powierzchnią gruntu przypominającą sześcian. Materiał, z jakiego powstały, gruboziarnisty, jasny granit jest odmienny od granitu, z jakiego wykonano słupki graniczne z grupy II. Wpisują się one w ciągłe oznakowanie linii granicznej, ale prawodopodnie pochodzą już okresu pokasacyjnego i ogólnie można je datować na XIX w. Warto jednak w tym miejscu zaznaczyć, że znajdują się one tylko na zachodniej, spornej granicy lasu. Mogłoby to sugerować jakieś regulacje granicy jeszcze w końcowym okresie funkcjonowania dóbr zakonnych (przed 1810 r.), albo unormowania spraw granicznych z nowymi właścicielami pojoannickich dóbr – rodziną Yorck von Wartenburg (po 1814 r.).
Odmienną charakterystykę posiadają kamienie wyznaczające wschodnią granicę lasu, tworzące grupę IV (IV/1-4). Są to wykonane z granitu dość wysokie słupki (40-59 cm) o zbliżonej szerokości (22-25 cm), głębokości (15-17 cm) i łukowatym zwieńczeniu. Trzy z nich ustawione zostały nad prowadopodobnymi rowami granicznymi (jednym z nich jest obecny ciek wodny Łężna). Rowy wykorzystywane na tym obszarze do celów limitacyjnych poświadczone są już co najmniej w XVII w. Opisany w urbarzu z 1687 r., znajdujący się nieopodal las Niederwald koło Niemila (Niehmen) oddzielony był od łąk należących do wsi Siecieborowice i Drzemlikowice dobrze widocznymi rowami granicznymi (gegen auf gang und Mittag, sind auch mit sichtbahren gränzgraben Wohl versehen). O stawianiu kamieni nad podobnymi rowami informuje zapis dotyczący granic joannickiego folwarku Kęszyce (Kanschwitz), którego granicę z polami wsi Łojowce (Louisdorf) wyznaczał rów o szerokości 7 stóp wiedeńskich (ok. 2,2 m) z ustawionymi kamieniami (…auf der seiten gegen Luiβdorffischen feldern ist der mit Rainsteinen und einem graben 7 Schueh bereith versehen, hinter welchem die rechte gränze gehet).
Trudno jest wyznaczyć chronologię należących do tej grupy obiektów. Swoją formą i wymiarami przypominają datowane, XVIII-wieczne kamienie cystersów i Hochbergów z Mniszego Lasu w Górach Izerskich (1708), elektora saskiego Friedricha Augusta (z lat 20. XVIII w.) na sasko-czeskiej granicy koło miejscowości Český Mlýn, cystersów w Czarnym Lesie koło Czadrowa (1733), Schaffgotschów koło Cieplic (1783), czy kamień z Gór Bardzkich z 1755 r. Są od nich jednak mniej starannie obrobione, a także posiadają na wierzchołkach mniejsze, mniej starannie i płytko ryte proste krzyże. Stąd, można by je ogólnie datować prawdopodobnie na okres 2. poł. XVIII – XIX w.
Ostatnią grupę kamieni tworzą trzy granitowe słupki z wyrytym owalem na jednej ze ścian, w którym farbą umieszczano zapewne numer znaku granicznego. Znajdują się one zarówno na wschodniej, jak i zachodniej granicy lasu i również umieszczone zostały w linii granicznej oznaczonej pozostałymi, starszymi znakami. Ustawione zostały przypuszczalnie w okresie od 2. poł. XIX do pocz. XX w. W tym czasie był to las królewski podlegający leśnictwu w Przylesiu (Konradswaldau), do którego należała usytuowana na południowym skraju lasu leśniczówka. Później nadzór nad tym obszarem (Staatsforst Hochwald) przeniesiono do Oławy i Stobrawy (Stoberau).
Granica lasu Hochwald, wyznaczona już w XV w., nadal pełni swoje funkcje. Linia wyznaczająca zachodnią cześć lasu jest granicą województw dolnośląskiego i opolskiego oraz powiatów strzelińskiego i brzeskiego. Od północnej strony rozdziela obszar gmin Skarbimierz i Olszanka.
[Robert Heś]
Ilustracje:
GRUPA I
I/1
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: piaskowiec
wys. 33 cm
szer. 21 cm
gł. 15 cm
ryt krzyża 6,5 x 6 cm
relief z krzyżem maltańskim na licu: 7 x 7 cm
GRUPA II
II/1
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 14 cm
szer. 28 cm
gł. 21 cm
ryt krzyża 6 x 6 cm
II/2
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 29 cm
szer. 26 cm
gł. 13 cm
płytki ryt krzyża 5,5 x 5,5 cm
II/3
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 25 cm
szer. 23 cm
gł. 18 cm
ryt krzyża 6 x 6 cm
II/4
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 26/29 cm (trapezowaty przekrój)
szer. 17 cm
gł. 18 cm
płytki, nieregularny ryt krzyża 7 x 7 cm
II/5
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 20 cm
szer. 37 cm
gł. 19 cm
płytki, nieregularny ryt krzyża 7 x 6 cm
II/6
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 16 cm
szer. 30 cm
gł. 20 cm
płytki, nieregularny ryt krzyża 6 x 6,5 cm
II/7
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 19 cm
szer./gł. 23/19 cm (przekrój nieregularny)
płytki, nieregularny ryt krzyża 6,7 x 7 cm
II/8
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 60 cm
szer. 24 cm
gł. 13 cm
płytki, nieregularny ryt krzyża 7 x 7 cm
II/9
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 14 cm
szer. 15 cm (przekrój nieregularny)
gł. 13 cm
płytki, nieregularny ryt krzyża 5 x 6 cm
II/10
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 29 cm
szer. 29 cm (przekrój nieregularny)
gł. 19 cm
płytki, nieregularny ryt krzyża 5 x 6 cm
II/11
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 25 cm
szer. 29/18 cm (przekrój nieregularny)
gł. 20 cm
płytki, nieregularny ryt krzyża 6 x 6,5 cm
II/12
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 20 cm
szer. 29 cm (przekrój nieregularny)
gł. 22 cm
płytki, nieregularny ryt krzyża 5 x 4,5 cm
II/13
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 60 cm
szer. 30 cm (przekrój nieregularny)
gł. 18 cm
płytki, nieregularny ryt krzyża 5 x 4,5 cm
II/14
Kamień graniczny usytuowany na północnej granicy lasu, przy skrzyżowaniu dróg i mostku nad rowem
materiał: granit
wys. 36 cm
szer. 22/15 cm (przekrój nieregularny)
gł. 28 cm
płytki, nieregularny ryt krzyża 5 x 5 cm
III/1
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu, przy słupku leśnym nr 618
materiał: granit
wys. 30 cm
szer. 22 cm
gł. 20 cm
ryt krzyża 6 x 6 cm
III/2
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 18 cm
szer. 24 cm
gł. 24 cm
ryt krzyża 7 x 7 cm
III/3
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu, znacznie zagłębiony w podłożu
materiał: granit
wys. 8 cm
szer. 19 cm
gł. 21 cm
ryt krzyża 10 x 8 cm
III/4
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu, znacznie zagłębiony w podłożu
materiał: granit
wys. 10 cm
szer. 20 cm
gł. 21 cm
ryt krzyża 6,5 x 6,5 cm
III/5
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 20 cm
szer. 19 cm
gł. 21 cm
ryt krzyża 6,5 x 6,5 cm
III/6
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 17 cm
szer. 25 cm
gł. 24 cm
ryt krzyża 7 x 6 cm
III/7
Kamień graniczny usytuowany na zachodniej granicy lasu, znacznie zagłębiony w podłożu
materiał: granit
wys. 6 cm
szer. 20 cm
gł. 23 cm
ryt krzyża 7 x 7 cm
IV/1
Kamień graniczny, obecnie leżący przy ścieżce na wschodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 75 cm
szer. 22 cm
gł. 15 cm
ryt krzyża 8 x 8 cm
IV/2
Kamień graniczny usytuowany na zachodnim brzegu rowu (ob. ciek wodny Łężna) na wschodniej granicy lasu; w przekroju prostokątny, o łukowatym zwieńczeniu
materiał: granit
wys. 40 cm
szer. 22 cm
gł. 17 cm
ryt krzyża 6 x 6 cm
IV/3
Kamień graniczny usytuowany na zachodnim brzegu rowu (ob. ciek wodny Łężna) na wschodniej granicy lasu, przy mostku nad rowem; w przekroju prostokątny, o łukowatym zwieńczeniu
materiał: granit
wys. 59 cm
szer. 22 cm
gł. 17 cm
ryt krzyża 6 x 4,5 cm
IV/4
Kamień graniczny usytuowany przy łączniku rowów granicznych z potokiem Kłosówka w północno wschodniej części lasu
materiał: granit
wys. 42 cm
szer. 25 cm
gł. 16 cm
ryt krzyża 4 x 4 cm
GRUPA V
V/1
Kamień graniczny, obecnie przewrócony, leżący na zachodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 65 cm
szer. 19 cm
gł. 21 cm
ryt krzyża 6 x 6 cm
owalny ryt na jednym z boków o śred. 9 x 7 cm
V/2
Kamień graniczny usytuowany przy ścieżce na wschodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 28 cm
szer. 19,5 cm
gł. 17 cm
ryt krzyża 8 x 5 cm
owalny ryt na jednym z boków o śred. 10 x 7,5 cm
V/3
Kamień graniczny usytuowany przy ścieżce na wschodniej granicy lasu
materiał: granit
wys. 43 cm
szer. 20,5 cm
gł. 15 cm
ryt krzyża 8 x 7,5 cm
owalny ryt na jednym z boków o śred. 10 x 7 cm
Najważniejsza literatura:
- R. Heś, Joannici na Śląsku w średniowieczu, Kraków 2007.
- J.G. Knie, Alphabetisch-statistisch- topographische Uebersicht der Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuss. Provinz Schlesien: nebst beigefügter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei königlichen Regierungen, den darin enthaltenen Fürstenthümern und Kreisen, mit Angabe des Flächeninhaltes, der mittlern Erhebung über die Meeresfläche, der Bewohner, Gebäude, des Viehstandes usw., Breslau 1845.
- P. Neugebauer, Spaziergänge in und um Klein Oels, Ohlau 1924.
- C. Stehr, Chronik der ehemaligen Hochritterlichen Maltheser-Ordens-Commende, jetzigen Hochgräflichen York von Wartenburg’schen Majorats-Herrschaft Klein Öls, Ohlauer Kreises, Breslau 1845.
Komentarze
Prześlij komentarz