Proces inkwizycyjny
Forma procesu karnego ugruntowana w europejskiej, w tym polskiej, praktyce sądowej wraz z wydaniem i upowszechnieniem się Constitutio Criminalis Carolina (1532 r.). W przeciwieństwie do starszych rozwiązań procesowych, w nowej procedurze, postępowanie wszczynano z urzędu (ex officio), miało ono charakter tajny i pisemny, najważniejsze funkcje pełnił w nim sędzia (wykonujący również zadania śledczego, oskarżyciela i obrońcy), zaś decyzja co do winy oskarżonego (lub jej braku) oparta była na legalnej teorii dowodowej. Sama nazwa procesu pochodziła od łacińskiego terminu „inquisitio”, co oznacza „badanie”, „dochodzenie”, „śledztwo”.
Najważniejsza literatura:
The Inquisitorial Procedure
The inquisitorial model of criminal proceedings, as consolidated in European and including Polish judicial practice, emerged following the promulgation and subsequent dissemination of the Constitutio Criminalis Carolina (1532). In contrast to earlier procedures, the new system required proceedings to be initiated ex officio, conducted in secrecy and in written form, with the judge assuming the central procedural role (simultaneously performing investigative, prosecutorial, and defensive functions) and the determinations regarding the defendant’s guilt or innocence were grounded in the legal theory of evidence. The term “inquisitorial” itself derives from the Latin inquisitio, signifying “examination,” “inquiry,” or “investigation.”
In Poland, the Carolina was translated into polish by the Cracovian jurist Bartłomiej Groicki (titled Postępek sądów około karania na gardle), whose work soon gained wide acceptance in judicial practice.
Inquisitorial process comprised three principal stages. The initial stage, the general inquisition, sought to establish the fact of the offence and to gather evidence sufficient to identify potential suspects. The second stage, the special inquisition, was directed against a specific individual and permitted the use of torture in order to obtain what was considered the most sought-after form of evidence, namely, a confession. The norms regulating torture was articulated in numerous provisions of the Carolina, as well as in derivative legal compilations and in the writings of contemporary jurists (e.g., B. Groicki, J. Damhouder, B. Carpzov, J. Czechowicz). These regulations specified, inter alia, the evidence and circumstances that justified the use of torture, exemptions pertaining to persons for whom such measures were prohibited (e.g., the elderly, minors, the nobility), the protocols governing its administration, instructions for interrogators in cases of confessions to particular categories of offences, and procedural guidelines applicable when such confessions were subsequently recanted. The third phase consisted of delivering the judgment. Based on the evidence obtained, the judge rendered a finding of guilt or innocence; upon conviction, execution of the sentence followed without delay. The convicted party possessed no right of appeal. Only in exceptional circumstances (e.g. pregnancy) could the execution of the sentence be deferred. In practice, however, the operative form of the inquisitorial procedure was shaped not solely by the Carolina itself but also by local customary law and the procedural practices of territorial courts. This frequently concerned very important issues both for the course of the proceedings and for the defendant, including the openness or secrecy of the trial, the permissibility of torture, the application of the legal theory of evidence, the availability of defence representation, and the admissibility of particular forms of evidence, including ordeals (such as trial by water).
The inquisitorial procedure attracted sustained criticism owing to the numerous abuses it enabled. Nonetheless, even in the latter half of the eighteenth century, several criminal-law enactments continued to draw upon the Carolina. A prominent example is the Constitutio Criminalis Theresiana (1768). Yet, the increasingly influential doctrines of legal humanitarianism gradually prompted reforms. A significant milestone in this regard was the prohibition of torture in the Polish legal system in 1776. Across Europe, torture was abolished more generally only in the nineteenth century, at which point the inquisitorial model was displaced by the mixed procedure, which combined accusatorial and inquisitorial elements.
Most important literature:
W Polsce tłumaczenia Caroliny na język ojczysty podjął się krakowski prawoznawca Bartłomiej Groicki („Postępek sądów około karania na gardle”). W szybkim czasie zyskało uznanie praktyków prawa.
Typowe postępowanie inkwizycyjne składało się z trzech podstawowych faz. Pierwszą z nich była inkwizycja generalna (ogólna). Jej celem było potwierdzenie popełnienia przestępstwa oraz zebranie dowodów pozwalających na wytypowanie podejrzanego bądź podejrzanych. Druga, inkwizycja specjalna (szczególna), była już skierowana przeciw konkretnej osobie. W tej fazie możliwe było zastosowanie tortur by uzyskać najwyżej ceniony z dowodów, tj. przyznanie się do winy. Zasady ich wykorzystania określała w kilkudziesięciu odrębnych przepisach sama Carolina, jak również przepisy powstałych na jej kanwie zbiorów prawa oraz dzieła ówczesnych komentatorów prawa (np. B. Groickiego, J. Damhoudera, B. Carpzowa, J. Czechowicza). Scharakteryzowano w nich m.in. dowody i okoliczności, które uprawniały do zastosowania tortur, wyłączenia w odniesieniu do określonych osób, wobec których „męki” były zakazane (np. starcy, dzieci, szlachta), sposób ich przeprowadzenia, porady dla przesłuchujących w razie przyznania się do popełnienia określonych typów przestępstw czy postępowanie śledczych w sytuacji odwołania zeznań. Trzeci etap polegał na wydaniu wyroku. Na podstawie zebranych dowodów sędzia orzekał o niewinności albo winie oskarżonego. W konsekwencji, w razie skazania, egzekucję wykonywano niezwłocznie. Osądzony był pozbawiony prawa do apelacji. Tylko w wyjątkowych sytuacjach dopuszczano możliwość odroczenia wykonania kary (np. w odniesieniu do kobiet w ciąży). Ostatecznie realne funkcjonowanie poszczególnych elementów procesu inkwizycyjnego zależało nie tylko od postanowień samej Caroliny, lecz również lokalnego prawa zwyczajowego i miejscowej praktyki sądowej. Dotyczyło to niejednokrotnie kluczowych z punktu widzenia postępowania oraz samego oskarżonego zagadnień, jak np. jawność bądź tajność procesu, możliwość przeprowadzenia tortur, funkcjonowanie legalnej teorii dowodowej, udział obrońcy czy dopuszczenie określonych rodzajów dowodów, w tym form ordaliów (jak pławienie).
Proces inkwizycyjny był krytykowany z uwagi na liczne, możliwe w jego trakcie nadużycia. Jeszcze jednak w II poł. XVIII w. część z wydawanych w tym czasie źródeł prawa karnego wzorowała się na Carolinie. Jednym z najważniejszych tego przykładów była Constitutio Criminalis Theresiana (1768 r.). Tym niemniej postulaty coraz bardziej popularnego w tym czasie humanitaryzmu prawniczego powoli zaczęły być wprowadzane w życie. Przejawem tego było m.in. zakazanie tortur w polskim porządku prawnym w 1776 r. Natomiast powszechnie zniesiono je w krajach europejskich dopiero w XIX w. Wtedy też proces inkwizycyjny został zastąpiony nowym typem procedury tj. procesem mieszanym, łączącym elementy skargowe i inkwizycyjne.
Typowe postępowanie inkwizycyjne składało się z trzech podstawowych faz. Pierwszą z nich była inkwizycja generalna (ogólna). Jej celem było potwierdzenie popełnienia przestępstwa oraz zebranie dowodów pozwalających na wytypowanie podejrzanego bądź podejrzanych. Druga, inkwizycja specjalna (szczególna), była już skierowana przeciw konkretnej osobie. W tej fazie możliwe było zastosowanie tortur by uzyskać najwyżej ceniony z dowodów, tj. przyznanie się do winy. Zasady ich wykorzystania określała w kilkudziesięciu odrębnych przepisach sama Carolina, jak również przepisy powstałych na jej kanwie zbiorów prawa oraz dzieła ówczesnych komentatorów prawa (np. B. Groickiego, J. Damhoudera, B. Carpzowa, J. Czechowicza). Scharakteryzowano w nich m.in. dowody i okoliczności, które uprawniały do zastosowania tortur, wyłączenia w odniesieniu do określonych osób, wobec których „męki” były zakazane (np. starcy, dzieci, szlachta), sposób ich przeprowadzenia, porady dla przesłuchujących w razie przyznania się do popełnienia określonych typów przestępstw czy postępowanie śledczych w sytuacji odwołania zeznań. Trzeci etap polegał na wydaniu wyroku. Na podstawie zebranych dowodów sędzia orzekał o niewinności albo winie oskarżonego. W konsekwencji, w razie skazania, egzekucję wykonywano niezwłocznie. Osądzony był pozbawiony prawa do apelacji. Tylko w wyjątkowych sytuacjach dopuszczano możliwość odroczenia wykonania kary (np. w odniesieniu do kobiet w ciąży). Ostatecznie realne funkcjonowanie poszczególnych elementów procesu inkwizycyjnego zależało nie tylko od postanowień samej Caroliny, lecz również lokalnego prawa zwyczajowego i miejscowej praktyki sądowej. Dotyczyło to niejednokrotnie kluczowych z punktu widzenia postępowania oraz samego oskarżonego zagadnień, jak np. jawność bądź tajność procesu, możliwość przeprowadzenia tortur, funkcjonowanie legalnej teorii dowodowej, udział obrońcy czy dopuszczenie określonych rodzajów dowodów, w tym form ordaliów (jak pławienie).
Proces inkwizycyjny był krytykowany z uwagi na liczne, możliwe w jego trakcie nadużycia. Jeszcze jednak w II poł. XVIII w. część z wydawanych w tym czasie źródeł prawa karnego wzorowała się na Carolinie. Jednym z najważniejszych tego przykładów była Constitutio Criminalis Theresiana (1768 r.). Tym niemniej postulaty coraz bardziej popularnego w tym czasie humanitaryzmu prawniczego powoli zaczęły być wprowadzane w życie. Przejawem tego było m.in. zakazanie tortur w polskim porządku prawnym w 1776 r. Natomiast powszechnie zniesiono je w krajach europejskich dopiero w XIX w. Wtedy też proces inkwizycyjny został zastąpiony nowym typem procedury tj. procesem mieszanym, łączącym elementy skargowe i inkwizycyjne.
Najważniejsza literatura:
- Artykuły prawa majdeburskiego; Postępek sądów około karania na gardle; Ustawa płacej u sądów, pod red. Karola Koranyiego, Warszawa 1954.
- Groicki B., Ten postępek wybran jest z praw cesarskich…, oprac. B. Gałuch, pod red. M. Mikuły, opracowanie na potrzeby edycji w serwisie „IURA. Źródła prawa dawnego”, Kraków 2020 (https://iura.uj.edu.pl/Content/612/SKAN/Postepek%201582%20odczyt.pdf; dostęp: 10.12.2025 r.).
- Bartłomiej Groicki, Ten Postępek wybraniest z Praw Cesarskich [...] około karania na gardle, [w:] https://www.archeologiaprawna.pl/2023/04/bartomiej-groicki-ten-postepek.html [dostęp: 10.12.2025 r.].
- Maciejewski T., Narzędzia tortur, sądów bożych i prób czarownic, Koszalin 1997, s. 13-33.
- Maciejewski T., Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2011, s. 442-444; 477-481, 748-749.
- Mikołajczyk M., Proces kryminalny w miastach Małopolski w XVI-XVIII wieku, Katowice 2013, passim.
The Inquisitorial Procedure
The inquisitorial model of criminal proceedings, as consolidated in European and including Polish judicial practice, emerged following the promulgation and subsequent dissemination of the Constitutio Criminalis Carolina (1532). In contrast to earlier procedures, the new system required proceedings to be initiated ex officio, conducted in secrecy and in written form, with the judge assuming the central procedural role (simultaneously performing investigative, prosecutorial, and defensive functions) and the determinations regarding the defendant’s guilt or innocence were grounded in the legal theory of evidence. The term “inquisitorial” itself derives from the Latin inquisitio, signifying “examination,” “inquiry,” or “investigation.”
In Poland, the Carolina was translated into polish by the Cracovian jurist Bartłomiej Groicki (titled Postępek sądów około karania na gardle), whose work soon gained wide acceptance in judicial practice.
Inquisitorial process comprised three principal stages. The initial stage, the general inquisition, sought to establish the fact of the offence and to gather evidence sufficient to identify potential suspects. The second stage, the special inquisition, was directed against a specific individual and permitted the use of torture in order to obtain what was considered the most sought-after form of evidence, namely, a confession. The norms regulating torture was articulated in numerous provisions of the Carolina, as well as in derivative legal compilations and in the writings of contemporary jurists (e.g., B. Groicki, J. Damhouder, B. Carpzov, J. Czechowicz). These regulations specified, inter alia, the evidence and circumstances that justified the use of torture, exemptions pertaining to persons for whom such measures were prohibited (e.g., the elderly, minors, the nobility), the protocols governing its administration, instructions for interrogators in cases of confessions to particular categories of offences, and procedural guidelines applicable when such confessions were subsequently recanted. The third phase consisted of delivering the judgment. Based on the evidence obtained, the judge rendered a finding of guilt or innocence; upon conviction, execution of the sentence followed without delay. The convicted party possessed no right of appeal. Only in exceptional circumstances (e.g. pregnancy) could the execution of the sentence be deferred. In practice, however, the operative form of the inquisitorial procedure was shaped not solely by the Carolina itself but also by local customary law and the procedural practices of territorial courts. This frequently concerned very important issues both for the course of the proceedings and for the defendant, including the openness or secrecy of the trial, the permissibility of torture, the application of the legal theory of evidence, the availability of defence representation, and the admissibility of particular forms of evidence, including ordeals (such as trial by water).
The inquisitorial procedure attracted sustained criticism owing to the numerous abuses it enabled. Nonetheless, even in the latter half of the eighteenth century, several criminal-law enactments continued to draw upon the Carolina. A prominent example is the Constitutio Criminalis Theresiana (1768). Yet, the increasingly influential doctrines of legal humanitarianism gradually prompted reforms. A significant milestone in this regard was the prohibition of torture in the Polish legal system in 1776. Across Europe, torture was abolished more generally only in the nineteenth century, at which point the inquisitorial model was displaced by the mixed procedure, which combined accusatorial and inquisitorial elements.
Most important literature:
- Artykuły prawa majdeburskiego; Postępek sądów około karania na gardle; Ustawa płacej u sądów, ed. by Karol Koranyi, Warszawa 1954.
- Groicki B., Ten postępek wybran jest z praw cesarskich…, ed. by B. Gałuch, ed. by M. Mikuła, „IURA. Źródła prawa dawnego”, Kraków 2020 (https://iura.uj.edu.pl/Content/612/SKAN/Postepek%201582%20odczyt.pdf; accessed: 10 December 2025 r.).
- Bartłomiej Groicki, Ten Postępek wybraniest z Praw Cesarskich [...] około karania na gardle, [in:] https://www.archeologiaprawna.pl/2023/04/bartomiej-groicki-ten-postepek.html [accessed: 10 December 2025 r.].
- Maciejewski T., Narzędzia tortur, sądów bożych i prób czarownic, Koszalin 1997, pp. 13-33.
- Maciejewski T., Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2011, pp. 442-444; 477-481, 748-749.
- Mikołajczyk M., Proces kryminalny w miastach Małopolski w XVI-XVIII wieku, Katowice 2013, passim.
Komentarze
Prześlij komentarz