System kar kompozycyjnych

            Nazwa systemu pochodzi od łacińskiego terminu compositio tj. ugoda. Powstał on w Europie Zachodniej w V w. jako efekt stopniowego ograniczania krwawej zemsty, aż do jej całkowitego zakazania przez prawo. W Polsce był znany od XII w.  Przewidywało go min. jeden z podstawowych zbiorów prawa średniowiecznebgo tj. Zwierciadło Saskie (Sachsenspiegel). System stosowano w odniesieniu do przestępstw prywatnych, gdzie kary na życiu i ciele możliwe były do zastąpienia poprzez zapłatę ustalonej sumy pieniężnej. Ta ostatnia, stanowiła jednak jedynie alternatywę dla sprawcy. W razie jej niezapłacenia, groziła mu bowiem pierwotna kara za popełniony czyn zabroniony. 
            Sankcja pieniężna składała się z dwóch elementów, zależnych od rodzaju wyrządzonej szkody. W przypadku zabójstwa osoba odpowiedzialna za jego dokonanie była zobowiązana do zapłaty rodzinie zabitego główszczynę (Wergeld, pro capite). W odniesieniu do uszkodzenia ciała sprawca płacił ofierze nawiązkę (pokutne, Busse). Pierwotnie wysokość obu zależna była od ustaleń stron, jednaczy czy decyzji sądu; z czasem natomiast wprowadzono urzędowe taksy określające jej konkretną wartość wyrażoną w pieniądzu. Były one uzależnione od wielu różnorakich czynników indywidualnych jak m.in. kondycja stanowa (ofiary i sprawcy), wiek czy rodzaj wyrządzonej czynem zabronionym szkody.  Niezależnie natomiast od formy okupu i jego ostatecznej wysokości, w przypadku zarówno główszczyzny, jak i nawiązki zobowiązany musiał dodatkowo uiścić opłatę na rzecz władcy (fredus). Była to konsekwencja złamania przez niego porządku publicznego, a jednocześnie stanowił on zapłatę za ochronę sprawcy przestępstwa przed krwawą zemstą ze strony poszkodowanego czy jego rodziny. 

            Z uwagi na swój charakter, compositio, oprócz kary pieniężnej mogła zawierać także inne, zobowiązania będące np. wynikiem ustaleń zabójcy z rodziną zabitego. Mogły one dotyczyć dodatkowych obciążeń finansowych lub innych, niematerialnych powinności. Przykładowo w ugodzie z 1494 r., która była rezultatem zabójstwa Mertena Hygemanna z Pankowa, dokonanego przez Lenharda Schnorbeyna, morderca miał zapłacić wyłożyć ze swej strony całkiem niemałą sumę pieniędzy. Określono bowiem, że zapłaci 14 grzywien na utrzymanie dzieci zabitego, 1 guldena węgierskiego na rzecz medyka, który zajmował się ofiarą (lub dokonał oględzin zwłok), pokryje wszystkie koszty sądowe, opłaci msze zaduszne i Leichzeichen (złożenie ciała na marach i uroczyste przeniesienie do kościoła bądź msze za zmarłego odprawione w miejscu jego pochowania w rocznice śmierci) oraz zakupi za cztery funty wosk na świece. Nie były to jednak jego jedyne zobowiązania. Obok tego Schnorbeyn miał w ciągu kolejnego roku udać się na pielgrzymkę do Akwizgranu. Mógł ją odbyć osobiście bądź poprzez wysłanie swojego zastępcy. W końcu też, na pamiątkę morderstwa, wystawiono w Pankowie kamienną kapliczkę. W tym oraz podobnych przypadkach, oprawa pogrzebu oraz ustanawiane msze za duszę miały znaczenie religijne i praktyczne. Służyły one przy tym nie tylko jako wyraz pokuty sprawcy, ale miały znaczenie dla rodziny zabitego, ponieważ ta ostatnia w następstwie zgody na okup, mogła ściągnąć na siebie zemstę krewnego, którego nie pomściła. 
Powolny zanik systemu kar kompozycyjnych związany był z rozwojem publicznoprawnego charakteru prawa karnego. Jednym z krytyków główszczyzny był już m.in. XVI-wieczny Bartłomiej Groicki. 

[Piotr Kitowski]

Najważniejsza literatura:

1. Frauenstädt P., Blutrache und Todtschlagsühne im Deutschen Mittelalter, Leipzig 1881, s. 215, nr 47.
2. Heś R., Trzy kamienne pomniki dawnego prawa z okolic Świdnicy, czyli rzecz o pułapkach interpretacyjnych czyhających na badaczy, „Rocznik Świdnicki”, t. 37, 2009, s. 32-41.
3. Maciejewski T., System kar kompozycyjnych (pieniężnych), [w:] System Prawa Karnego. Źródła prawa karnego, t. 2, red. T. Bojarski, Warszawa 2011, s. 91-94.
4. Maciejewski T., Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2011, s. 330-332.
5. Rafacz J., Dawne polskie prawo karne. Część ogólna, Warszawa 1932, s. 38-44, 179-200.
6. Wojtucki D. [w:] https://www.archeologiaprawna.pl/2025/10/kamienna-kapliczka-w-pankowie-koo.html [dostęp 10.11.2025 r.].

---

The System of Composition Penalties

            The name of the system comes from the Latin term compositio, meaning “settlement.” It emerged in Western Europe in the 5th century as a result of the gradual restriction of blood revenge, eventually leading to its complete prohibition by law. In Poland it had been known since the 12th century. It was provided for, among others, in one of the fundamental collections of medieval law, the Sachsenspiegel. The system was applied to private offenses, in which punishments affecting life or body could be replaced by the payment of a determined sum of money. This payment, however, was only an alternative for the offender. If it was not paid, the original penalty for the prohibited act would still be imposed.
            The monetary sanction consisted of two elements, depending on the type of harm done. In cases of homicide, the person responsible was required to pay the victim’s family the główszczyzna (wergeld, pro capite). In cases involving bodily injury, the offender paid the victim a nawiązka (compensatory payment, Busse). Initially, the amounts of both payments were determined by agreement between the parties, by arbitrators, or by court decision; over time, however, official tariffs were introduced that specified their exact value in monetary terms. These rates depended on various individual factors, such as the social status of the victim and the offender, age, and the nature of the harm caused. Regardless of the form of the payment or its final amount, in both homicide and injury cases the offender was also required to pay an additional fee to the ruler (fredus). This was the consequence of having violated public order and at the same time served as a payment for protection of the offender from blood revenge by the victim’s family.
            Due to its character, compositio could include not only monetary penalties but also other obligations arising, for example, from agreements between the killer and the family of the deceased. These obligations could involve additional financial burdens or various non-material duties. For instance, in a settlement from 1494 that resulted from the killing of Merten Hygemann of Pankow by Lenhard Schnorbeyn, the murderer was required to pay a considerable sum of money. The agreement stipulated that he would pay 14 grzywnas for the maintenance of the victim’s children, 1 Hungarian gulden to the physician who had treated the victim (or conducted the examination of the body), cover all court costs, pay for funeral masses and the Leichzeichen (laying of the body on a bier and ceremonially carrying it to the church, or masses held at the burial site on the anniversary of the death), and purchase four pounds of wax for candles. These were not his only obligations. Schnorbeyn was also required, within the following year, to undertake a pilgrimage to Aachen, either personally or by sending a substitute. Finally, as a memorial to the murder, a stone chapel was erected in Pankow. In this and similar cases, the funeral arrangements and the masses established for the soul of the deceased had both religious and practical significance. They served not only as an expression of the offender’s penance but also mattered for the victim’s family, because by agreeing to the settlement they risked becoming the target of revenge from a relative who might accuse them of failing to avenge the death.
The gradual disappearance of the system of composition penalties was linked to the development of the public-law character of criminal law. One of the critics of the wergeld was, in the 16th century, Bartłomiej Groicki. 

[Piotr Kitowski]

Most important literature:

1. Frauenstädt P., Blutrache und Todtschlagsühne im Deutschen Mittelalter, Leipzig 1881, p. 215, nr 47.
2. Heś R., Trzy kamienne pomniki dawnego prawa z okolic Świdnicy, czyli rzecz o pułapkach interpretacyjnych czyhających na badaczy, „Rocznik Świdnicki”, Vol. 37, 2009, pp. 32-41.
3. Maciejewski T., System kar kompozycyjnych (pieniężnych), [in:] System Prawa Karnego. Źródła prawa karnego, t. 2, ed. By T. Bojarski, Warszawa 2011, pp. 91-94.
4. Maciejewski T., Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2011, pp. 330-332.
5. Rafacz J., Dawne polskie prawo karne. Część ogólna, Warszawa 1932, pp. 38-44, 179-200.
6. Wojtucki D. [in:] https://www.archeologiaprawna.pl/2025/10/kamienna-kapliczka-w-pankowie-koo.html [10.11.2025 r.].